Het nut van regels

Niets is zo kenmerkend voor menselijk gedrag als het stellen van regels en ernaar te streven dat anderen zich daaraan houden. Met regels schep je een context voor het gedrag van anderen – je begrenst variatie. En zo gewenst kun je met regels andere mensen effectief manipuleren, macht uitoefenen. Daarom zijn er weer regels nodig om dat een beetje in toom te houden, et cetera.

Niets tekent een samenleving meer dan het bouwwerk aan geschreven en nog veel meer ongeschreven regels dat in de loop der eeuwen is ontstaan, afbrokkelt, wordt gerenoveerd en ga maar door. Van jongs af aan experimenteren kinderen al in hun spel met regels. Als het verloop daarvan hen niet bevalt, verzinnen ze acuut nieuwe. Die grote hersenen zijn er niet voor niets. Het is dus niet verwonderlijk dat er zo ontelbaar veel regels bestaan. Maar ook dat de enige manier om ons daartegen te verzetten bestaat uit het bedenken van nieuwe regels. We zijn allergisch voor regelloosheid al is het voor velen moeilijk om dat toe te geven.

Maar in de zorg hebben ze hun buik wel vol van regels. In de NRC van 17 oktober stond een ontluisterend, en wat mij betreft nu al een klassiek, verslag van hoe de regelgekte in de psychiatrie heeft geleid tot absurde situaties, en die de patiëntenzorg rechtstreeks schaden. Ooit, vanuit goede bedoelingen, werd besloten dat de monitoring van patiënten in een gedwongen kader gepaard moest gaan met elk kwartier een verslag in het dossier. Omdat niet alle verpleegkundigen daarmee te belasten is bij Arkin in Amsterdam een lijstjesman aangesteld. Een volwaardige verpleegkundige die niet meer doet dan dag in dag uit in te typen ‘Dhr. ligt op matras.’ Of iets dergelijks, en dat urenlang elk kwartier opnieuw. Waarschijnlijk kan een ICT-medewerker hier een algoritme voor schrijven zodat de verpleegkundige wat nuttigers kan doen, maar dat mag dan weer niet van het protocol. Het gaat hier om een extreem voorbeeld. Maar bij elkaar is de drang tot verantwoording en allerlei administratieve verplichtingen in de zorg een miljardenzaak. Burgers betalen hier jaarlijks een forse premie voor. Ze worden er niet beter van.

Het zou echter niet verstandig zijn als de terechte kritiek op de regeldruk ruim baan maakt voor regelloosheid. En erger nog dat het pleidooi voor veel minder regels verstrengeld raakt met een andere gevaarlijke ontwikkeling: de verwarring van feiten met meningen. Feiten zijn uitspraken over dingen in de werkelijkheid die met behulp van daarvoor geschikte methoden kunnen worden geverifieerd. Een wereld zonder feiten is een wereld gehuld in onwetendheid. En het achteloos terzijde schuiven van op feiten gebaseerde regels of regelingen is bloedlink. Gaat het die kant op? Ik ben bang van wel. Feiten worden gemakkelijk genegeerd. In de zorg zien we het nu al in de ophef over vaccinaties. En geregeld verschijnen er publicaties waarin het bestaan van psychische aandoeningen als zodanig wordt ontkend. Dat er veel onzekerheden kleven rondom vaccinaties is epidemiologen meer dan bekend. Dat de diagnostiek en de classificatie van psychische stoornissen nog lang niet is waar deze moet is ook duidelijk. Maar nihilisme is de voedingsbodem voor regelloosheid en grondstof voor populisme.

Naast de ontwikkeling van een verstikkende bureaucratie, zoals in de zorg het geval is, is er sinds Thatcher en Reagan ook de tendens om overheden af te breken en minder regels te stellen. Dat daarmee ook rechtszekerheid en de vangnetten om sociale ongelijkheid en discriminatie te voorkomen worden ondermijnd, is zonneklaar. Zoals het ook duidelijk is dat de sterksten (of zijn het de grootste schreeuwers?) van zo'n ontwikkeling het meest profiteren.

Regels geven, naast een hoop gedoe, ook rechtszekerheid, beschermen tegen willekeur. Dat is de bedoeling van een rechtsstaat. Om de geloofwaardigheid daarvan in stand te houden, doet de overheid er goed aan alle regels, zoals die bijvoorbeeld in de zorg gelden, op een weegschaal te leggen en het liefst ook met elkaar in verband te brengen. Hoe helpt de regel mensen? Wat zijn de consequenties als je de regel rigide toepast? Maar ook: wat gebeurt er als je de toepassing van de regel overlaat aan de luimen van degene die daarover beslist?

Maar laten we wel wezen: veel regels waar we in de zorg last van hebben zijn door onze eigen bestuurders, al dan niet onder druk van de verzekeraars, tot stand gekomen. De hand in eigen boezem steken is nooit verkeerd.

• Tweet