Overheid als hondje van Pavlov

Wees nou eerlijk. Wat zijn wij, als zorgverlener, als patiënten of cliënten, er de afgelopen jaren mee opgeschoten dat de overheid ingreep in de inhoud, de structuur en de werkwijzen van de zorg in Nederland? Natuurlijk, als zoveel mensen met elkaar samenleven zijn er ook misstanden. En we bedenken dan regels om die misstanden te voorkomen of degenen die daar verantwoordelijk voor zijn een sanctie op te leggen. Dat is het normale werk en dat doen we al vele duizenden jaren. 

Waar wij in Nederland mee te maken hebben is een karikatuur in de praktijk: er hoeft maar wat mis te gaan of je loopt het risico dat er een commissie aan de slag gaat die een lijvig rapport produceert. En dat leidt geheid tot meer maatregelen, verplichte registraties, een toezichthoudende instantie, meer bureaucratie. We noemen dit een Pavlovreactie. Dat gaat hoe dan ook ten koste van de aandacht van zorgverleners voor hun patiënten.

Er zullen ongetwijfeld misstanden ten grondslag hebben gelegen aan de structuurwijzigingen in de jeugdzorg die een aantal jaren geleden uitmondde in een nieuwe wet. Maar is het aantal misstanden daadwerkelijk afgenomen? Worden gezinnen en kinderen beter behandeld, eerder en kosteneffectiever? Inmiddels hoef je zelfs de minister niet meer te overtuigen van de ellende van de structuurwijziging, maar de schade voor jeugdigen en hun gezinnen is al een feit, en dat laat zich niet snel herstellen. Zijn we blij met de AVG? Heeft het het werken versoepeld of moet iedereen nu een klein beetje zijn eigen juridisch adviseur worden om nog te kunnen bepalen wat je wel of niet mag doen met datgene wat je weet? En straks komt de wet verplichte ggz er nog aan. Een bureaucratisch monster volgens de psychiaters. Als reactie op allerlei ‘affaires’ staat nu de bescherming van de samenleving centraal – de patiënt volgt op plaats twee.

Bestuurders en politici denken niet goed na. Maar veroorzaken wel onnoemelijke schade. Er wordt op zijn best gedacht aan morgen, lijfsbehoud en verkiezingsuitslag+en. Er is geen visie, beleid wordt samengevat in slagzinnen. En in de tussentijd worden echte misstanden gedoogd, wat inhoudt: niet optreden, verzwijgen en verdoezelen. We hebben dat gezien bij allerlei crisissen rondom de visserij, de varkenshouderij, de stikstofellende, broodnodige klimaatmaatregelen en noem het maar op. Het treft dus niet alleen de zorg.

Een rechtsstaat is bedoeld om burgers te beschermen, in het bijzonder hun autonomie, hun zelfbeschikking en het recht om onderling regelingen te mogen treffen zonder dat de overheid dat de hele dag in de gaten heeft. Niemand kan zich aan de indruk onttrekken dat onze overheid bang is voor de autonomie van haar burgers respectievelijk professionals. Want wat is anders het idee achter het opleggen van een verstikkende bureaucratie zoals we die nu meemaken in de zorg? Waarom leiden misstanden altijd tot meer regels en nooit minder? Waarom staat het welzijn van burgers, zoals dat van jeugdigen, niet onomstotelijk vast als uitgangspunt voor de jeugdzorg? Waarom denkt Den Haag dat als haar beleid niet werkt zíj moet ingrijpen? Waarom leidt dat telkens tot een nieuwe 'structuur'? Waarom krijgen degenen die daadwerkelijk verstand hebben van hoe zo’n sector werkt niet de ruimte om met elkaar betere oplossingen in gang te zetten?

Er zijn collega’s die ervoor kiezen een eigen politieke partij op te richten, zoals NLBeter. Met dezelfde argumentatie zou je ook een politieke partij voor het onderwijs (NLSlimmer), het klimaatbeleid (NLKoeler) of kunst en cultuur (NLMooier) kunnen oprichten. Misschien is dat verstandig, en je krijgt heus wel een paar strooizetels. Maar duurzaam is zo’n politieke beweging zelden, en het ontstaan van interne conflicten is gegarandeerd.

Gelijk hebben is een, gelijk krijgen is - in de praktijk - een kwestie van lange adem, het spel goed spelen, en toevallig het tij mee hebben. Dit laat allemaal onverlet dat critici een punt hebben, en dat we van de overheid moeten eisen dat elke wijziging, elke nieuwe wet en maatregel, voorzien moet zijn van een wetenschappelijke verantwoording dat we er met elkaar beter van worden. Minder werkdruk, betere zorg tegen aanvaardbare kosten. En, niet onbelangrijk, dat we weer meer vertrouwen in de overheid krijgen.