De vierde roman van Kafka

Kafka schreef drie romans (Het Slot, Het Proces en Amerika). Ze lijken sterk op elkaar met hun sombere wereldbeeld en de afstandelijke lichte humor. Wie bijvoorbeeld ‘Het slot’ van Franz Kafka leest, krijgt al snel het beangstigende gevoel in een wereld te leven waar voor hem of haar geen plaats is, een dystopie. In de roman vertoeft landmeter K. in een dorp en wil toestemming om daar te blijven, maar heeft daarvoor de toestemming nodig van de heren in het slot. Via een doolhof aan regels en bureaucratische maatregelen bereikt hij nooit wat hij wil en als de toestemming uiteindelijk toch komt, is K. al bezweken en sterft. En je kunt je voorstellen hoe het is als Kafka beschrijft hoe de juridische wereld functioneert en hoe het mensen vergaat die hun recht willen halen. Zijn drie romans gaan over mensen die moeten vechten met een afgrijselijke bureaucratie om te krijgen wat ze willen hebben, maar het lukt niet. Het wordt al maar ingewikkelder. Door de ongeremde regelzucht heeft onze zorg ook Kafkaëske trekjes gekregen met wachtlijsten, toename van allerlei aspecten van het dagelijkse leven die als ziekte beschouwd worden, vragenlijsten, protocollen en handtekeningen. In mijn overmoedige momenten droom ik er wel eens van een roman in Kafkaeske stijl te schrijven over een eenvoudige man die een gratis gezondheidscheck aangeboden krijgt door het bedrijf waarvoor hij werkt en terechtkomt in een mallemolen die hem steeds meer patiënt laat worden, waardoor hij steeds minder kwaliteit van leven krijgt en nooit meer gezond wordt, tot hij er uiteindelijk onder bezwijkt. Alles om de onzekerheden die nu eenmaal bij het leven behoren uit te sluiten.

Er zijn mensen die denken dat het door de regeltjescultuur in de zorg komt, maar dat is niet zo. Het is een gevolg van de structuur van de zorg, de basis waarop we in onze samenleving met elkaar omgaan en met onze angsten dealen. Patiënten zijn consumenten geworden die de zorgeconomie aan de gang houden met hun voortdurende zorgvraag en verlangen naar zekerheden. En zorgverleners zijn op werkelijk elk niveau - zowel regulier als alternatief – verstrikt geraakt in de marketing van gehypete rommel, ideeën, herkauwde innovaties en pogingen om hoop, veel hoop, te leveren. Bij elk consult kijkt de arts gemiddeld een derde van de tijd naar een scherm en typt dingen die hij tegelijkertijd in opstel-voorleestoon hardop uitspreekt voor niemand in het bijzonder of misschien voor de patiënt om te laten weten dat dokter er heus nog wel is.

Het komt niet door de mensen die in de zorg werken, want verreweg de meesten willen graag goed werk leveren. Het is veel groter. We leven in een door het marktdenken gestuurde economie en die wordt beheerst door wantrouwen. Wie vanuit eigenbelang leert denken wil nu eenmaal voorkomen dat een ander er met de pot vandoor gaat. Daarom wil de overheid via strakke protocollen vastleggen dat de mensen in de zorg niet te veel macht naar zich toe halen en meer behandelingen nodig achten dan strikt noodzakelijk. Zo willen verzekeraars dat gebruikers van de zorg niet frauderen. Alles, werkelijk alles is vastgelegd. Van de duur van contact tot diagnose, van afgesproken werkzaamheid van middelen tot de hulp in de zorg (douche, wandeling). Het zorgt voor een peperdure onderzoekindustrie die aan moet tonen dat iets werkt of goedkoper is en voor de introductie van allemaal nieuwe vrij kostbare beroepen die de zorg met een onbegrijpelijke bureaucratie moeten ondersteunen als de steigers van gigantisch gebouw. Uiteindelijk zijn er alleen nog steigers en is er geen zorg meer.

Managers, trainers, communicatiedeskundigen en meer onduidelijke beroepen hebben in de pyramide van de zorg die altijd ietsje meer moet doen voor minder een plaatsje gekregen. In het diepst van hun aard zijn het onzinberoepen, kleren van de keizer. Ze hebben zich tussen de geldbron en de uitvoerders van het werk gewurmd. Antropoloog David Graeber beschrijft het in zijn essay On the Phenomenon of Bullshit Jobs (2013) als volgt: ‘Degenen die bullshit-jobs hebben worden vaak met respect en waardering behandeld; ze worden gewaardeerd als professionals, goed betaald, en beschouwd als mensen die veel voor elkaar krijgen, als mensen die terecht trots op zichzelf mogen zijn. Toch zijn ze zich er heimelijk van bewust dat ze niets hebben bereikt, dat ze niets gedaan hebben om de consumentenspeeltjes waarmee ze hun leven vullen, verdiend te hebben; ze voelen dat het allemaal op een leugen is gebaseerd – en inderdaad, dat is het ook.” Ze kosten veel, bureaucratiseren de zorg met hun regels, checklists en formulieren zogenaamd om de kwaliteit te verbeteren, maar in werkelijkheid omdat de kosten in de hand moeten worden gehouden. En verder slanken ze de organisatie af, dat wil zeggen dat ze de mensen die in de zorg werken stelselmatig uitbuiten door ze onvoldoende te betalen, ze goedkope leerlingen en stagiaires steeds meer laten doen, en mensen ontslaan of stimuleren om op uur basis als ZZP’er te gaan werken. Dat betekent juist achteruitgang van kwaliteit en een zorg die nodeloos steeds duurder wordt.

Regelzucht in de zorg is geen zelfstandig fenomeen. Het is een bijverschijnsel van een zorgbeleid dat is gaan lijken op de romans van Kafka. Bureaucratie, geld, wantrouwen, gebakken lucht. Als ik nog genoeg energie in mijn lijf heb zal ik die roman schrijven. Ik noem hem Kafka op zaal 302. 

• Tweet